Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, klauzule niedozwolone nierzadko pojawiają się w zawieranych przez nas umowach. Niejednokrotnie owa klauzula niedozwolona nie wzbudza jakichkolwiek podejrzeń podczas zawierania umowy a wręcz przeciwnie- ukryta pośród wielu innych postanowień zdaje się być niezauważalna. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, kiedy mamy do czynienia z przygotowanym wcześniej wzorcem umownym. Dlatego też ustawodawca zdecydował się stworzyć kolejny instrument, który zapewni konsumentom dostateczną ochronę jako stronie słabszej przy zawieraniu umowy.
Pojawiają się pytania, w jaki sposób rozpoznać, czy dane postanowienie jest niedozwolone? Kto może dokonać oceny konkretnego postanowienia? Jakie skutki niesie za sobą uznanie danego postanowienia za niedozwolone?
Czym jest klauzula niedozwolona?
Problematyka klauzul niedozwolonych została uregulowana w art. 385(1)- 385(3) i art. 385 (5) Kodeksu Cywilnego. Wynika z niego wprost, że niedozwolone postanowienia (klauzule) umowne to takie, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Powyższe odnosi się do umów konsumenckich oraz do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (art. 385(5) KC).
Za klauzule niedozwolone nie uznaje się postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Kiedy postanowienia umowy stają się niedozwolone?
Ustawodawca wskazuje wprost, kiedy dane postanowienia wzbudzają wątpliwości i mogą być uznane za niedozwolone klauzule umowne. Występujące łącznie przesłanki to:
- brak indywidualnego uzgodnienia;
- sprzeczność z dobrymi obyczajami;
- rażące naruszenie interesów konsumenta.
Brak indywidualnego uzgodnienia zachodzi wówczas, kiedy konsument nie miał rzeczywistego wpływu na treść postanowień. Przejawem indywidualnego uzgodnienia mogą być chociażby prowadzone przez strony negocjacje, jednak nie jest nim adnotacja z wyrażeniem zgody na treść danej klauzuli. Dlatego też znaczna większość klauzul niedozwolonych znajduje się w powszechnie wykorzystywanych wzorcach umownych, w których to konsument zostaje pozbawiony jakiejkolwiek możliwości negocjacji postanowień. W tym przypadku ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia spoczywa na tym, kto się na to powołuje (art. 385(1) par. 4 KC).
Sprzeczność postanowienia kształtującego prawa i obowiązki konsumenta z dobrymi obyczajami odnosi się do działań, które powodować mogą nierówność stron przy zawieraniu umowy. W szczególności jest to działanie nieuczciwe, wykorzystujące niewiedzę i brak doświadczenia konsumenta oraz odbiegające od przyjętych standardów postępowania.
Rażące naruszenie interesów konsumenta to nieusprawiedliwiona dysproporcja praw i obowiązków konsumenta na jego niekorzyść. Rażące naruszenie występuje wtedy, kiedy ową dysproporcję można uznać za istotną i znaczącą.
W art. 385(3) KC znajduje się katalog otwarty klauzul niedozwolonych, który w razie wątpliwości pomaga stwierdzić, czy dane postanowienie spełnia wymienione wyżej przesłanki.
Kto uznaje klauzule za niedozwolone?
Obecnie funkcjonują dwa tryby kontroli postanowień umownych:
- kontrola incydentalna (in concreto);
- kontrola abstrakcyjna (in abstracto).
Kontrola incydentalna jest wykonywana przez sądy powszechne. Ich działanie polega na rozpatrywaniu konkretnej sprawy a związane z nią orzeczenie wywołuje skutki tylko dla stron postępowania.
Kontrola abstrakcyjna okazała się być odpowiedzią na nie zawsze skuteczną ochronę gwarantowaną przez kontrolę incydentalną. Oparta jest na przepisach Ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z dnia 16 lutego 2007 r. Postępowanie prowadzone jest z urzędu albo na podstawie zawiadomienia podejrzenia naruszenia zakazu stosowania klauzul niedozwolonych. Legitymacja do złożenia zawiadomienia przysługuje:
- konsumentowi;
- rzecznikowi konsumentów;
- Rzecznikowi Finansowemu;
- organizacji konsumenckiej
Decyzja wydana przez Prezesa UOKiK, uwzględniająca kryteria z art. 385(1) KC, uznająca postanowienia umowne za niedozwolone, każdorazowo publikowana jest w całości na stronie internetowej UOKiK. Należy zaznaczyć, że skuteczność kontroli abstrakcyjnej jest znacznie szersza niż incydentalnej- zgodnie z art. 23d u.o.k.k. prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji.
Skutkiem uznania klauzuli za niedozwoloną jest stwierdzenie, że umowa wprawdzie nadal wiąże konsumenta, jednak bez postanowień, które uznane zostały za niedozwolone klauzule umowne.
Źródła:
- Ciszewski J., Nazaruk P., Kodeks Cywilny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2023.
- Radwański Z., Olejniczak A.: Zobowiązania- część ogólna, 14. wydanie, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2020.
